Qazirgi ýaqytta el azamattary túrli áleýmettik jeliler arqyly eldiń ishi-syrtyndaǵy túrli saıası ózgeristerge ashyq pikir, anyq pozısıa bildirip jatyr. Solardyń biri «Facebook» áleýmettik jelisinde belsendi posttar jazyp júrgen ultshyl azamat Nurlan Sádir. Ol 1971 jyly 12 aqpanda Batys Qazaqstan oblysy, Qaraýyltóbede dúnıege kelgen.
Nurlan Sádirdiń jazǵan pikirleri ádette kóp qoldaýǵa ıe bolyp, qyzý talqyǵa túsip jatady, batyl jazbalarynyń salmaǵy men syryn bilýge ultshyl azamatpen az-kem suhbattasqan edik.
– Áýeli batyl posttar jazyp júrgen Nurlan Sádir týraly jurt bile bermeıdi, ózińizdi tanystyryp ketseńiz, qaıda jumys isteısiz, qandaı ıdeıaǵa jumys isteısiz?
– Men ózimdi bir ıntervú alatyndaı tanymal tulǵamyn dep sanamaımyn. Biraq birneshe suraq qoıǵan ekensizder, bálsingendeı bolmaı, barynsha búkpesiz ashyq jaýap berip kóreıin. Bir jyldyń ishinde aty-zaty, baǵynyshtylyǵy áldeneshe márte aýysqan, qazir de kezekti ret osyndaı aýys-túıisti bastan keshirip jatqan mekemede jumys istep jatqandyqtan tap qazir tap qaıda isteıtinimdi, shynymdy aıtsam, ózim de tap basyp aıta almaımyn. Burynǵy aty - SES, áıteýir. Mamandyǵym – sanıtarlyq dáriger-epıdemıolog. Ulttyq ıdeıaǵa – Alash ıdeıasyna jumys istegim keledi.
- Sizdiń posttaryńyz kóbinde Reseıge baǵyttalǵan, bundaı azamattyq pikirler ustanýyńyzǵa jáne ony ashyq aıtýyńyzǵa ne(kim) yqpal etti?
- Men Reseıge, orystarǵa qarsy emespin. Men Reseıdiń ımperıalyq saıasatyna qarsymyn. Men sonaý patshalyq Reseıde bastalyp, Keńes úkimeti kezinde kúshine enip, ókinishke oraı, áli de jalǵasyp kele jatqan qazaq memleketine qarsy saıasatqa qarsymyn. Men mysaly myna nárselerdi osy saıasattyń jemisi/bóligi dep sanaımyn:
1) qazaqtyń quıqaly jerlerin pereselenderge, kazaktarǵa tartyp alyp berý. Mysaly, meniń ólkemde Jaıyq ózenine osy jerdiń ıesi qazaqtardy kazaktar jolatpaǵan. Budan artyq ne qorlyq kerek?
2) ana tilinen aıyrý, onyń mártebesin tómendetý. Qazir, shyndyǵynda memlekettik til – qazaq tiliniń mártebesi, qoldanys aıasy resmı til – orys tiline qaraǵanda áldeqaıda tómen. Mysaly, Qazaqstanda bir aýyz qazaq tilin bilmeıtin orys tildi adam emin-erkin ómir súre alady, al bir aýyz orys tilin bilmeıtin qazaq tildi adam jaıly bulaı aıta alamyz ba?
3) dilin ózgertý: qas-qaǵym ýaqyt ishinde kollektıvızasıa, kámpeske degen qanquıly quraldar arqyly kóshpeli órkenıetti otyryqshy mádenıetke zorlyqpen, kóz jasy men qanyn aǵyzyp otyryp aýystyrdy.
4) Qoldan uıymdastyrylǵan asharshylyq. Bundaı zulmat asharshylyq ımperıalyq saıasatqa qarsy turýǵa qabiletti dep sanalatyn Qazaqstan men Ýkraınada ǵana alapat aýqymda júrgizildi (ózge on úsh respýblıkada tap bundaı bolǵan joq). Nátıjesinde, qazaqtardyń jartysyna jýyǵy qyryldy. Bunyń orny eshqashan tolmaıdy
5) Máńgúrttendirý saıasaty. Eldiń qaımaǵy – zıaly qaýymdy jappaı qýǵyn-súrginge ushyratyp, atý-qamaý, jer aýdarýdyń nátıjesinde betke ustar azamattardyń basym kópshiligi joıylyp ketti. Bul rýhanı qabattan aırylyp qalǵanymyzdyń zardabyn tartyp kelemiz, tarta da beretin bolamyz.
6) Tyń ıgerý. Myńǵyrǵan maldy asyraǵan jáne tabıǵaty mal asyraýǵa ǵana jaralǵan orasan zor aımaǵymyzdy tyń ıgerý qurtty. Danyshpan ata-babalarymyz eginshilikti emes mal baǵýdy kásip qylǵany – bizdiń jerimizdi jete bilgendiginen edi. Endi kelip, osy jaıylymdy rekordtar úshin eń jabaıy jáne eń zıandy tásilder arqyly ıgerdi. Budan túsken valútanyń qyzyǵyn Qazaq SSR-niń kórgenine úlken kúmánim bar. Tyń ıgerýge SSSR-dyń shetten shyqqan qoıanshyqtary, buzaqylary, túremshık-zekteri jumyldyryldy. Olar jergilikti elge qarsy qoıyldy. Osy azǵyndardyń qaptaýynan, basynýynan qazaq jerinde buryn-sońdy bolmaǵan qylmys – qyz zorlaý paıda boldy. Qanynda alkogóldegıdroneza joqqa jaqyn qazaqtyń talaı azamatynyń túbine, osy tyń ıgerýmen ilese kirgen araq jetti.
7) Eń sumpaıy ıadrolyq, hımıalyq, bakterıologıalyq synaqtar qazaq jerinde uıymtastyryldy. Áli de tolyq toqtaı qoıǵan joq. Bulardyń zardabyn aıtyp jetkizý múmkin emes. Aıta berseń áli de kóp, óte kóp. Osy aıtylǵan ashtyq, tilsizdik, alkogolızm, radıasıa ....-lardyń kesirinen qazaqtyń geni ózgerdi. Al gennniń qalpyna kelýi uzaq ta azapty proses. Qazaqta bireýge qatty óshikken kezde – «ákeńniń quny bar ma?» dep jatady. Reseıdiń ımperıalyq saıasatynda, osy saıasatta júrgizgender men júrgizip jatqandarda meniń ata-babamnyń alynbaǵan quny bar. Osy qundy qalammen/klavıatýramen bolsa da suraýǵa, qaıtarýǵa tyrysyp baǵyp jatyrmyn. Men jas bala emespin, biraz jasqa keldim, ózimniń bilgen-túıgenim, azamattyq ustanymym bar. Basqasha aıtqanda eshkimniń maǵan tikeleı jáne aıtarlyqtaı yqpaly joq.
- Bizdiń baıqaýymyzsha siz áleýmettik jelide kóp bolasyz, Nurlan Sádirdiń ýaqyty zaıa ketip jatqan joq pa?
- Áleýmettik jelide kóp bolatynym ras. Eger sizdiń sózińizben aıtqanda «oqyrmandarym kóp, jazbalarym ótimdi jáne qyzý talqyǵa túsip jatqany» ras bolsa onda jelidegi ýaqytymnyń ondaı bosqa ketpegendigi dep bilemin. Aıtarymnyń birazyn aıtyp ta tastadym, sondyqtan áleýmettik jelidegi belsendiligimdi biraz azaıtyp, tek úlken oqıǵalar kezinde ǵana qyzý at salyssam ba dep te júrmin, sirá, buıyrsa sóıtetin shyǵarmyn.
- Óz zamandastaryńyzdyń kóbi túrli saıası jaǵdaılarǵa únsiz qalyp jatyr, olarǵa ne deısiz, jalpy qazaq qoǵamy saıası oqıǵalarǵa qanshalyqty belsendi kózqaras tanytýda?
- Óz zamandastarymnyń kóbi túrli saıası jaǵdaılarǵa únsiz qalyp jatqanyn túsinistikpen qabyldaımyn:
Birinshiden, bular - bundaı belsendilik úshin mindetti túrde taıaq jegenderdiń urpaǵy. Keıde qorqynysh gendik deńgeıge – qanǵa ótip ketedi. Ekinshiden, biraz jannyń turmys taýqymetiniń sebebinen muryn sińbiretin ýaqyty joq, jalaqysy jıyrma myńnan sál asatyn ne moınynda birneshe nesıe bar adamnan qandaı belsendilik kútýge bolady?! Úshinshiden, kóbi belsendilik arqyly birdeńe bitirýge bolatyna senbeıdi. Qudaı qabilet bergen betke ustar azamattar osy senimniń paıda bolaryna negiz jasamaıynsha bul úshinshi topty da sógýge esh quqyǵymyz joq. Jalpy qazaq qoǵamyna kelsek, úmitsiz emespiz, qazaq qoǵamy birtindep qalyptasyp keledi dep oılaımyn. Bálkı, buǵan belgili bir dárejede «feısbýk» syqyldy áleýmettik jeliler de oń áser etken shyǵar. Uıyqtap jatqan adamnan atyp turyp, shaýyp ketkendi kútpeıtinimiz sıaqty, qalǵyp kelgen qazaq qoǵamynan da erekshe oqys belsendilikti kútkenimiz de ábestik bolar edi.
- Sońǵy ýaqyttarda úkimette bolyp jatqan aýys-túıisterdi qalaı baǵalaısyz?
- Sońǵy ýaqyttarda úkimette bolyp jatqan aýys-túıisterdi esh baǵalamaımyn. Baǵalaýǵa turmaıdy.
- Birneshe aıdan soń jumysyna kirisetin ekonomıkalyq odaqqa qalaı qaraısyz? Ne kútesiz?
- Birneshe aıdan soń jumysyna kirisetin ekonomıkalyq odaqqa onsha qaramaımyn. Keńes Odaǵymen jáne onyń murageri Reseı federasıasymen odaq quryp ekonomıkalyq tabysqa jetken bir de bir eldi bilmeımin. Biz úshin Túrki memleketteriniń odaǵy nemese ózimizben terezesi teń, alpaýyt emes memlekettermen odaq qurǵan áldeqaıda tıimdi bolar edi dep sanaımyn. Reseımen ortaq shekara men zorlyq-zombylyqqa toly ortaq tarıhtan basqa bizde ortaq túk te joq. Bizdiń olardan dilimiz, dinimiz, tilimiz, túrimiz, bári de bólek. Bul olarmen múlde aralaspaı kerek degendi bildirmeıdi. Qudaı kórshi qylǵannan keıin aralaspaı qaıda baramyz – terezesi teń, eki jaqqa da shynymen paıdaly qarym-qatynastar kerek-aq. Biraq, maǵan salsa, uzaq merzimdi eshqandaı odaqty orys memleketimen qurmas edim. Reseımen jasalǵan odaqtan jaqsy eshteńe kútpeımin. Qazir búkil álem derlik Reseıge teris qarady. Bizdiń aldymyzda ne osy elmen ne búkil álemmen jaqsy bolý degen tańdaý tur. Bizdiń saıasatker, ekonomıser durys sheshim qabyldap, durys tańdaý jasar dep áli de úmittenemin.
- Sizdiń belsendiligińiz bir mezgilge jetkende toqyraýy múmkin be, óz posttaryńyzdan qandaı nátıje kútesiz?
- Bul suraqqa, jańa úshinshi suraqqa jaýap bergen kezde, ishinara jaýap berip óttim. Neniń de, sonyń ishinde meniń de qaı kezde toqyraıtyn-toqyramaıtynymdy bir Alla biledi. Maǵan salsa toqyraı qoımaspyn. Postymnan qandaı nátıje kútemin? Árıne, pikirlesterimniń sanynyń artqanyn kútemin. Men keıde postymdy qıapyrystandyryp, sóz oınatyp shyǵaryp jatamyn. Buny kóbinese qyzyq úshin emes, qazaq tiliniń baılyǵyn, onyń san alýan maǵynaly ekendigin, bir sózben birneshe maǵyna berý múmkin ekendigin jastarǵa kórsetý úshin jasaımyn. Keıde sóıtemin dep kádimgi qyrt bolyp ketetinimdi de bilemin. Jalpy, jazbalarymnan bir tereń maǵyna, kúshti oı, taǵy basqa keremet birdeńe kútip qajeti joq. Keıde shyndap, keıde oınap birdeńelerdi jazyp jatamyz. Ómirdiń ózi de sol emes pe? Alysty jaqyndatqan jelide júzdesý qıyn jandarmen oı bólisip, tipti shúıirkelesip-shurqyraı tabysyp jatasyń. Osynyń ózi ǵanıbet emes pe? Óz basym «feısbýk» pen ondaǵy dostaryma rızamyn. Osy FB-daǵy az-kem belsendiligimdi elep suhbatqa shaqyryp jatqan Sizge de rahmet. El-jurtymyzben birge aman-saý bolaıyq!
Suhbattasqan: Nurǵalı Nurtaı
“Qamshy” silteıdi
